ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΡΥΦΤΗ ~ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΠΑΛΙΟΧΩΡΙΑΝΩΝ

Η ΤΟΠΙΚΗ ΕΟΡΤΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΡΥΦΤΗΣ

ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΠΑΛΙΟΧΩΡΙΑΝΩΝ

Το τάμα του Γιάννη Κ. Μουτζούρη

     Ο Γιάννης Μουτζούρης, γιος του Πλωμαρίτη Κώστα Μουτζούρη και της συγχωριανής μας Ζαχαρώς Ι. Ξυπτερά-Μουτζούρη, υδραυλικός στο επάγγελμα, μετανάστευσε στην Αυστραλία για οικονομικούς λόγους. Εκεί παντρεύτηκε την Πηνελόπη Γεραγωτέλη, μετανάστρια τρίτης γενιάς, που η οικογένειά της κατάγεται από το Πλωμάρι.

     Τον καιρό που περίμενε να γεννήσει η γυναίκα του το πρώτο τους παιδί, είδε ένα όνειρο: πως είχε πάει για κυνήγι κι έφτασε κάποτε στην περιοχή της Παναγίας Κρυφτής. Είδε τότε να περπατά πάνω στα ψηλά βράχια μια μαυροφόρα γυναίκα.

     Ξύπνησε εντυπωσιασμένος από το όνειρο κι έταξε στην Παναγία Κρυφτή να βαφτίσει το παιδί του στο εξωκκλήσι της.

 

     Ένα χρόνο μετά, το καλοκαίρι του 2014, ο Γιάννης και η Πηνελόπη, με το αγοράκι τους και τους γονείς της Πηνελόπης, Πλωμαρίτες στην καταγωγή, ήλθαν εκπληρώσουν το τάμα. Η βάφτιση του μικρού Κώστα Ι. Μουτζούρη έγινε στο γραφικό εξωκκλήσι, στις 16 Αυγούστου 2014.

     Σημείωση: Το περιστατικό αυτό μου το αφηγήθηκε το καλοκαίρι του 2016 η Ζαχαρώ, μητέρα του Γιάννη, σε επίσκεψή της στο Παλαιοχώρι.

  

Αφήγηση Μυρσίνας Χρυσάφη - Μωραΐτου

     Η Μυρσίνα, κόρη του Δημήτρη και της Μαρίας (Μαρέλ’) Χρυσάφη και χήρα του Μαυραγάνη Π. Μωραΐτου, μου αφηγήθηκε αναμνήσεις από επισκέψεις της στην Κρυφτή όταν ήταν παιδί. Στις 25 Αυγούστου 2016, στη Μέσα Βρύση, στο Παλαιοχώρι, μου έδωσε τις εξής ενδιαφέρουσες πληροφορίες:

     • Η μορφή της Αγίας πάνω στο βράχο βρίσκεται κοντά σε μια μικρή πετραμήθρα, που φυτρώνει πάνω στον ψηλό βράχο, περίπου στη μέση του.

     • Κάποτε, στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ’50, αφηγείται η Μυρσίνα Μωραΐτου, καθώς έκαναν αγρυπνία στην Κρυφτή, έγινε σεισμός. Κουνιόταν η γη και τα βράχια πέρα-δώθε και φωτεινές ακτίνες πετάγονταν ψηλά, καθώς πίσω από το μεγάλο βράχο υπάρχει θαλάσσιο ηφαίστειο και καυτά νερά. Όλοι κοιτούσαν κι άκουγαν με δέος όσα συνέβαιναν εκείνη τη νύχτα. Ο ιερέας τους συνέστησε να μείνουν μέσα στο εξωκκλήσι…

     Καυτά νερά αναβλύζουν και μέσα σε παρακείμενα κτήματα της περιοχής, αλλά και αρκετά πιο πάνω στα Πιρπυρά (μαρτυρίες Διαμάντης Χρ. Κουτσουραδή-Τσίντζου, Σοφίας Μάρκου-Πρωτόγυρου, Μυρσίνης Βουνάτσου).

                

        

     • Παιδιά, έμπαιναν στη σπηλιά κάτω από το εκκλησάκι, όπου τρέχει αγίασμα από σταλακτίτες, τα λεγόμενα «βυζιά» (β’ζιά), και μάζευαν αγίασμα σε μπουκαλάκια ή με βαμβάκι. «Ανάβαμι τσιρέλια τσι λαμπαδούλις τσι τα κολλούσαμι στα βράχια», είπε χαρακτηριστικά. Η σπηλιά είναι χαμηλή και πρέπει να σκύψει κάποιος και να προχωρήσει με τα γόνατα, προσέχοντας να μην τρομάξει από τις νυχτερίδες.

     • Θυμάται ότι κάποτε μια γυναίκα από το Πλωμάρι που είχε άρρωστο τον άνδρα της προσπαθούσε να πάρει αγίασμα για να αλείψει τον άρρωστο, αλλά δεν μπορούσε, δεν έτρεχε αγίασμα. Τότε μάζεψαν και της έδωσαν τα παιδιά.

     • Ο Μενέλαος Δ. Μαυραγάνης (Μένιος), όταν η Μυρσίνα ήταν μικρή, έδειξε σ’ αυτήν και σ’ άλλα παιδιά από το Παλαιοχώρι πως η σπηλιά κάτω από το εξωκκλήσι («β’ζιά») επικοινωνεί με το ιερό, που είναι κι εκείνο λαξευμένο μέσα σε σπηλιά. Έμπαιναν από τη μεριά της θάλασσας στην κάτω σπηλιά και γονατιστοί ανέβαιναν βράχο-βράχο καμιά εκατοστή μέτρα, μέχρι που άκουγαν τον παπά να ψέλνει. Κάποτε όμως είδαν ένα φίδι, φοβήθηκαν και δεν ξανανέβηκαν. Μετά την καταστροφή του Δεκέμβρη 1986, η θάλασσα απέκλεισε την είσοδο της κάτω σπηλιάς και δεν μπορούμε πια να μπούμε να πάρουμε αγίασμα.

   

     • Λένε πως η Κρυφτή ήταν μια κοπέλα από «ίσα-όξου» (Ν.Δ. Λέσβο), που την κυνηγούσαν οι Τούρκοι. Πέρασε από τα «Καλά Διέβατα», μια απόκρημνη περιοχή δυτικά της Κρυφτής, που έχει ένα πολύ στενό πέρασμα και κατ’ ευφημισμόν λέγεται «καλά περάσματα» (διαβαίνω > διάβατα > διέβατα). Η κυνηγημένη κοπέλα κατάφερε να περάσει, έτρεξε  προς την Κρυφτή, τρύπωσε στη σπηλιά, όπου έμεινε και άγιασε. Πιο γοητευτική η παλιά παλιοχωριανή παράδοση: έλεγαν ότι, όταν αντίκρισε τα ψηλά βράχια να της κόβουν το δρόμο της φυγής και της σωτηρίας, προσευχήθηκε στο θεό να τη βοηθήσει και τότε άνοιξαν τα βράχια και την έκλεισαν μέσα στην πέτρινη αγκαλιά τους, σταματώντας τους αλλόθρησκους διώκτες της.

     Η πληροφορία αυτή είναι πολύ ενδιαφέρουσα, μια και συνδέει την παλιοχωριανή παράδοση για την Κρυφτή με μια παρόμοια του Αμπελικού, κατά την οποία η κοπέλα αυτή ήταν μία από τις τρεις που κυνηγούσαν οι Τούρκοι (βλέπε: http://ampeliko.gr/index.php/istoria/22-arxaiologika-mnimeia/18-arxaiologika-mnimeia-vyzantini-periodos-330-1453-kai-tourkokratia-1453-1912 και paleochori-lesvos.blogspot.gr/2014/04/blog-post_1299.html).

     Για το βραχώδες και απόκρημνο της περιοχής, ο Γιώργος Γιαννουλέλλης γράφει στο βιβλίο του «Πλωμάρι Λέσβου. Ι. Οι τοπωνυμίες. ΙΙ. Η καταγωγή των Πλωμαριτών» (εκδόσεις Στέφ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1983, σελ. 108):

     «ΚΑΛA ΔΙEΒΑΤΑ (τα). Μονοπάτι σκαλισμένο σε βράχο, μοναδική διάβαση, μέσα από την απόκρημνη και κοφτή πλαγιά του βράχου, από την Κρυφτή προς τη Δρότα και τα Βατερά…».

     Άλλωστε, και σήμερα γνωρίζουμε ότι τα απόκρημνα βράχια της περιοχής αυτής εμποδίζουν την οδική σύνδεση της Μελίντας με τα Βατερά, καθώς απαιτούνται κονδύλια για τη διάνοιξη δρόμου, που κανείς αρμόδιος από την Κυβέρνηση ή την Τοπική Αυτοδιοίκηση δεν φρόντισε να διατεθούν. Πάνω από εκατό χρόνια μετά την απελευθέρωση της Λέσβου, οι ντόπιοι ζητούν να γίνει, επιτέλους, ο δρόμος και οι πολιτικοί άρχοντες κωφεύουν…

 

Αφήγηση Παναγιώτας Κουτσουραδή - Γανώση

     Η Παναγιώτα, κόρη του Δημήτρη και της Μαρίας Κουτσουραδή και σύζυγος του Γρηγόρη Γ. Γανώση, ακούγοντας τη Μυρσίνα, θυμήθηκε με τη σειρά της όσα της έλεγε για την Κρυφτή η γιαγιά της Αρχοντούλα Παντελέλη (Τσιμναδούλ’), που πέθανε 93 χρονών.

     • Της έλεγε η γιαγιά της ότι τα παλιά χρόνια οι Παλιοχωριανοί θέλησαν να φτιάξουν λουτρά εκεί που είναι σήμερα τα σκαλιά που οδηγούν από την προβλήτα στο εξωκκλήσι. Σκόπευαν να μεταφέρουν το ιαματικό νερό από την πηγή κοντά στην ακτή πιο ψηλά, ίσως για μεγαλύτερη ασφάλεια, ίσως για να είναι πιο κοντά στο εξωκκλήσι… Τη μέρα τα έχτιζαν, κάθε νύχτα τα χαλούσε η Παναγιά. Εξήγηση που έδωσαν η Αρχοντούλα Παντελέλη κι οι άλλοι Παλιοχωριανοί γι’ αυτό το θαυμαστό επαναλαμβανόμενο γεγονός: «πως η Παναγία Κρυφτή δεν ήθελε να βλέπει γυμνούς κοντά στο εκκλησάκι της».

   

     • Πολύ ενδιαφέρουσα η πληροφορία που μας έδωσε η Παναγιώτα για την ταυτότητα της μορφής που είναι αχνά αποτυπωμένη σε βράχο λίγο πιο πάνω από το κτίσμα που έκτισε ο ιερομόναχος Κορνήλιος και το προόριζε για μοναστήρι. Μας ανέφερε ότι η γιαγιά από τη μητέρα της, η Αρχοντούλα Παντελέλη (Τσιμναδούλ’), της έλεγε ότι οι Τούρκοι κυνηγούσαν δύο κοπέλες. Η μια, η Κρυφτή, κουράστηκε κι έμεινε στα μάρμαρα κοντά στη θάλασσα. Η άλλη έφυγε και πήγε στο Μεγαλοχώρι. Η μορφή της αποτυπώθηκε πάνω στο βράχο, καθώς έτρεχε στην απότομη ανηφοριά, να σωθεί από την ταπεινωτική αιχμαλωσία.     

   

     Η πληροφορία αυτή διαφέρει από την κύρια παράδοση και τις μαρτυρίες της πλειοψηφίας των Παλιοχωριανών (Σοφίας Μάρκου-Πρωτογύρου, Διαμάντης Καλαϊτζή-Βουνάτσου, Ειρήνης Γανώση κ.ά.), οι οποίοι υποστηρίζουν ότι πάνω στο βράχο είναι αποτυπωμένη η μορφή της κυνηγημένης κοπέλας, της Κρυφτής, όταν άνοιξαν τα βράχια και την έκλεισαν μέσα, σώζοντάς την από τους διώκτες της.

  

     Ωστόσο, και κάποιοι άλλοι στο Παλαιοχώρι (Ιάσμη Αγιακάτσικα-Στεριανού με καταγωγή από Κουρνέλα) μας ανέφεραν παλιότερα ότι είναι η μορφή της Αγίας Βαρβάρας, πληροφορία που μας προκαλούσε απορία, αφού νομίζαμε ότι είναι η γνωστή Αγία Βαρβάρα, την οποία αποκεφάλισε ο ίδιος ο πατέρας της στη Νικομήδεια τον 3ο μ.Χ. αιώνα. Η Παναγιώτα έλυσε αυτή μας την απορία, καθώς μας είπε ότι είναι μία άλλη Αγία Βαρβάρα, που έχει κι εκείνη εξωκκλήσι μέσα στα μάρμαρα πάνω από το Πλωμάρι και κοντά στο Μεγαλοχώρι. 

 

     • Επειδή οι αγιογράφοι ζωγραφίζουν την Παναγία Κρυφτή ως την Παναγία Βρεφοκρατούσα, η γιαγιά της Παναγιώτας συνήθιζε να λέει ότι κάνουν λάθος, γιατί η Παναγία Κρυφτή ήταν μία ανύπαντρη κοπέλα και όχι η μητέρα του Χριστού [Στην καλοκαιρινή μας επίσκεψη διαπιστώσαμε ότι έλειπαν οι κεντημένες ποδιές από τις εικόνες και το κέντημα γύρω από την εικόνα της Κρυφτής. Ελπίζουμε να είναι κάπου φυλαγμένες…].  

  

     • Η Παναγιώτα μας έδωσε και την πληροφορία ότι στην Απάνω Σκάλα της πόλης Μυτιλήνης έχουν κτίσει το εκκλησάκι της Αγίας Κρυφτής. Ζήτησαν μάλιστα και πήραν από τον ιερέα Παλαιοχωρίου φωτοτυπία της Ακολουθίας της Παναγίας Κρυφτής, που την έγραψε το 1901 ο ιερομόναχος Γεράσιμος Αγιορείτης, κατά παραγγελία του Ευάγγελου Δ. Βουλγαρέλη.

     • Για τη στενότητα της κάτω σπηλιάς, όπου τρύπωναν γονατιστοί για να πάρουν αγίασμα από τα «βυζιά», η Παναγιώτα θυμήθηκε πως μια φορά σφήνωσε εκεί η Παρασκευή Χρυσάφη-Λούπου, φοβήθηκε και με δυσκολία κατάφεραν να τη βγάλουν.   

   

 

Δικές μας παρατηρήσεις

     Οι διαφορές στις προφορικές μαρτυρίες δεν πρέπει να μας παραξενεύουν, αφ’ ενός γιατί έχει περάσει πολύς καιρός κι οι νεότεροι ελάχιστα θυμούνται από τις αφηγήσεις των παλαιότερων, αφ’ ετέρου γιατί δείχνουν τη συχνότητα περιστατικών καταδίωξης νεαρών κοριτσιών από Τούρκους ή πειρατές, που εφοδίαζαν τα χαρέμια με όμορφες χριστιανές κοπέλες.

     Άλλωστε ο φοβερός κουρσάρος Χαϊρεντίν Βαρβαρόσσα (1478-1546) είχε γεννηθεί στον Παλαιόκηπο Γέρας Λέσβου κι ήταν ο φόβος και ο τρόμος στο Αιγαίο. Αν και οι ακτές του νησιού είναι απόκρημνες, με θεόρατα βράχια που οι Λέσβιοι τα ονομάζουμε «μάρμαρα», τα παράλια δεν ήταν καθόλου ασφαλή. Για να προστατευτούν οι κάτοικοι, έχτιζαν τα χωριά τους μακριά από τις παραλίες, σε τοποθεσίες μη ορατές από τη θάλασσα, και τοποθετούσαν σκοπιές, τις λεγόμενες «βίγλες» (από το μεσν. βίγλα < λατ. vigilia = εγρήγορση, αγρύπνια, επιφυλακή ή από το ρ. viglare < vigilare = αγρυπνώ, εγρηγορώ, κάνω νυχτερινή σκοπιά. Βλέπε και λ. βιγλίζω, βιγλάτορας), για να ειδοποιούνται όταν πλησίαζαν πειρατές και να κρύβονται στα βουνά.            

     Σχετική είναι και η παράδοση με τίτλο «Η Κοπέλλα» που αναφέρει ο λαογράφος μας Νικόλαος Πολίτης (1852-1921) στο βιβλίο του «Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Παραδόσεις» (τόμος Α΄, σελ. 153) για την «Κοπέλλα», βράχο μέσα στη θάλασσα ανάμεσα στο Πλωμάρι και το Τάρτι, που μοιάζει με κοπέλα.

     «Στο Τάρτ’, κοντά στης Μυρσινιάς το λιμάνι, είναι μια μαρμαρωμένη κοπέλλα. Αυτήν την κυνηγούσαν οι Τούρκοι και για να μην την πιάσουν παρακαλέθηκε στο Θεό κι εμαρμάρωσε.»

    

     Άλλος λόγος, ότι είναι χαρακτηριστικό της προφορικής παράδοσης ο αφηγητής/η αφηγήτρια να βάζει την προσωπική του σφραγίδα στην αφήγηση, προσθέτοντας ή αφαιρώντας λεπτομέρειες, προσωπικά στοιχεία. Συχνό φαινόμενο είναι να βιώνει έντονα όσα διαδραματίζονται και να τα παραλλάσσει ανάλογα με τα συναισθήματα της στιγμής. Όμως το κύριο γεγονός της παράδοσης, που απηχεί τη συλλογική μνήμη της τοπικής κοινότητας, μένει σταθερό και σφιχτά δεμένο με το χώρο και το χρόνο: καταδίωξη κοπέλας, διώκτες Τούρκοι, προσευχή, θαύμα, καθαγίαση.         

     Τέλος, η θρησκευτική παράδοση για την Παναγία Κρυφτή, επειδή περιέχει αναφορά στα χρόνια της τουρκοκρατίας στη Λέσβο (1462-1912), μπορεί να χαρακτηριστεί και ως ιστορική παράδοση και να αποτελέσει ιστορική πηγή για την καταγραφή της τοπικής ιστορίας.

    

Μεγάλη παρέα στο πανηγύρι της Κρυφτής το 1958, στο «Ηρώον».

Από αριστερά προς τα πίσω κυκλικά:

1) Πελαγία Χρυσάφη-Ξυπτερά, σύζυγος Ευστρατίου Ξυπτερά, 2) Παναγιώτης Χρυσάφης του Δημητρίου, 3) Βενετία Κουτλή του Παναγιώτου, 4) Μυρσίνα Κουτλή του Παναγιώτου, 5) Ειρήνη Μαρή του Ευαγγέλου, 6) Ευαγγελία Κουτλή του Βασιλείου, 7) Ειρήνη Μιχάλη του Βασιλείου, 8) Αθηνά Κουτλή του Παναγιώτου, 9) Νικόλαος Πρωτόγυρος του Γρηγορίου, 10) (όρθια) Ευστρατία Ξυπτερά του Νικολάου, 11) Βασιλική Χρυσάφη, σύζυγος Δημητρίου (Μικέ) Χρυσάφη, 12) Μυρσίνα Πρωτόγυρου του Γεωργίου, 13) Ευαγγελία Πρωτόγυρου του Γρηγορίου, 14) Βικτώρια Χρυσάφη του Χρήστου, 15) Δημήτριος (Μικές) Μάιστρου Χρυσάφης, 16) Ευστράτιος Ξυπτεράς του Βασιλείου, 17) (παιδί) Σπύρος Ξυπτεράς του Ευστρατίου και της Πελαγίας. Πίσω άλλοι Παλιοχωριανοί, παιδιά και μεγάλοι, όρθιοι ή καθισμένοι σε ρίζα λιόδεντρου ή στο πεζούλι ή σε καθίσματα.

     Η Παναγία Κρυφτή εορτάζει πάντα τη Δευτέρα μετά την Κυριακή του Θωμά. Είναι η τοπική εορτή του Παλαιοχωρίου, που προσελκύει πολλούς προσκυνητές από τα γύρω χωριά. Το ομώνυμο τοπωνύμιο βρίσκεται νοτιοδυτικά του Παλαιοχωρίου, δυτικά της Μελίντας, σε μια γραφική παραθαλάσσια τοποθεσία με γιγάντια γκρίζα βράχια μέσα στη θάλασσα αλλά κι έξω στη στεριά. Η παράδοση είναι δεμένη με τον τόπο, ενώ ο χρόνος είναι αόριστος, σίγουρα όμως στα χρόνια της τουρκοκρατίας στη Λέσβο (1462-1912). Το εξωκκλήσι είναι μέσα σε σπηλιά, στην οποία έχουν λαξεύσει το άνοιγμα που οδηγεί στο ιερό με το βράχο που χρησιμοποιείται ως αγία τράπεζα.

     Το χαρακτηριστικό έθιμο της εορτής να τρέχουν οι νέοι με άλογα στολισμένα μέχρι τη Μελίντα και το Παλαιοχώρι μαρτυρά τον ιστορικό πυρήνα της παράδοσης και αποτελεί αναπαράσταση της καταδίωξης της κοπέλας από τους Τούρκους. Τόσο όμορφο και καθιερωμένο είναι το έθιμο των αλογοδρομιών, ώστε κάποιοι συγχωριανοί μας που ζουν στην Αθήνα ταξιδεύουν κάθε χρόνο στη Λέσβο, ειδικά για να τρέξουν με τα άλογα. Οι Παλιοχωριανοί βγαίνουν στο δρόμο, για να δουν ποιο άλογο θα φτάσει πρώτο και να καμαρώσουν τον αναβάτη, που μπαίνει με το άλογο μέσα στα καφενεία και δέχεται καβαλάρης κεράσματα. Οι καβαλάρηδες φορούν παραδοσιακές μαντήλες και χορεύουν πάνω στα άλογα, με επιδέξιες χορευτικές κινήσεις και ισορροπώντας πάνω στα κινούμενα άτια, που χορεύουν κι αυτά το «σκοπό των αλόγων» («άτ’ χαβασί»). Στη συνέχεια γυρίζουν καβάλα στ’ άλογά τους όλο το χωριό με συνοδεία μουσικής, δέχονται ευχές και κεράσματα και δεν παραλείπουν να περάσουν και απ’ το νεκροταφείο, για να χαιρετήσουν πεθαμένους φίλους. Μακάρι να άκουγαν οι νεκροί και να ευφραινόταν η ψυχή τους…

  

Ο Θωμάς Ν. Τσιμναδής, μαθητής Λυκείου, πάνω στο άλογό του το φετινό πανηγύρι Δευτέρα 24-4-2017.

     Παλιότερα γινόταν μεγάλο γλέντι λίγο έξω από το χωριό, στη θέση «Ηρώο», σήμερα τη μέρα στη Μελίντα και το βράδυ στην αγορά του χωριού μας. Εφέτος έτρεξαν με τα άλογά τους είκοσι πέντε νέοι και τρεις μουσικές διασκέδασαν τους πανηγυριώτες στη Μελίντα. Το γλέντι συνεχίστηκε το βράδυ στο Παλαιοχώρι…

Νίκος και Θωμάς Τσιμναδής πάνω στα άλογά τους στην αγορά Παλαιοχωρίου, της Κρυφτής, το 2013.

     Ανέκαθεν η Αγία του χωριού μας, μια ανώνυμη κυνηγημένη από τους Τούρκους κοπέλα που σώθηκε από θαύμα κι άγιασε μέσα στην πέτρινη κρυψώνα της, η γνωστή ως Παναγία Κρυφτή, είναι κοντά στην καρδιά μας, κλεισμένη για πάντα στη σπηλιά κοντά στα ιαματικά νερά της και χαμένη στα βάθη της ανάμνησης του πικρού παρελθόντος της Λέσβου.         

     Σε όσους βρέθηκαν σήμερα στο πανηγύρι της Κρυφτής εύχομαι «Και του χρόνου!»        

Βουνάτσου Μυρσίνη

Αθήνα, 24-4-2017