ΔΑΣΟΓΑΛΟ Ή ΘΑΣΟΓΑΛΟ ΠΑΤΜΟΥ;

                     Δασόγαλο ή Θασόγαλο Πάτμου;

ΤΙ ΕΙΝΑΙ

Το δασόγαλο, ιδιωματικά δασόαλο, είναι παραδοσιακό αρωματικό ρόφημα της Πάτμου, που παρασκευάζεται τις περιόδους νηστείας. Άρτος, ζάχαρη, αμύγδαλα θάσια (λεπτόφλουδα και εύθραυστα), ανθόνερο, μοσχοκάρυδο ή μαστίχα ή άλλα μυρωδικά τα βασικά υλικά του. Στην Πάτμο το πίνουν τη Μ. Εβδομάδα, από Μ. Τετάρτη και εξής, κυρίως τη Μ. Παρασκευή, σουρωμένο ως ρόφημα ή πηχτό σαν σούπα. Ιδιότητες: θρεπτικό, δυναμωτικό, αναζωογονητικό, γαλακτοπαραγωγό, συμβολικά ιερό, συνδεδεμένο με τη χριστιανική θρησκεία, ειδικά με τις άγιες μέρες προ του Πάσχα. 

Σε κείμενο με τίτλο «Παραδοσιακή κουζίνα της Πάτμου»(1) διαβάζουμε μεταξύ άλλων:

«…κάτι το μοναδικό, που δεν υπάρχει πουθενά αλλού, είναι το δασόγαλο. Ένα ντελικάτο ρόφημα από αμύγδαλα, αρωματισμένο με ανθόνερο. Πολύ παλιά πρόσθεταν λίγα λιωμένα κόλλυβα και λίγο από το ζουμί που έβραζε το στάρι οπότε το δασόγαλο έπηζε και γινόταν σαν ελαφρύς χυλός».

 

Σε άλλο κείμενο με τίτλο «Πάσχα στην Πάτμο»(2) διαβάζουμε μεταξύ άλλων:

«ΜΕΓΑΛΗ ΤΕΤΑΡΤΗ. Μυστήριο του αγίου ευχελαίου […]. Μαζεύονται εν συνεχεία, κατόπιν προσκλήσεως της οικοδέσποινας, σε διάφορα σπίτια, όπου προσφέρουν το δασόαλο (χυλός φτιαγμένος από αμύγδαλα και μυρωδάτο ψωμί, αρκετά θρεπτικός, ιδιαίτερα εάν σκεφθεί κανείς ότι είμαστε στο αποκορύφωμα της νηστείας και ότι οι επόμενες ημέρες είναι αρκετά απαιτητικές)».

 

Το δασόγαλο της Πάτμου ίσως αποτελεί παραλλαγή του διασόγαλου(3) της Λέρου ή του θάσιου(4) (ή θάσου), το οποίο στη Λέσβο προσφέρεται ως δυναμωτικό σε λεχώνες, ασθενείς και ψυχορραγούντες, ή της σουμάδας(5), που ονομάζεται και αμυγδαλόγαλα ή θασόρροφον και κάποιοι τη συσχετίζουν με το ιερό ανατολίτικο ποτό αόμα ή σόμα. Και αυτά περιέχουν ίδια περίπου υλικά και παρασκευάζονται ως δυναμωτικά στα νησιά του Αιγαίου και στα παράλια της Ιωνίας, πριν από τη μικρασιατική καταστροφή. Κοινό το πολιτιστικό υπόβαθρο στον νησιωτικό και παράλιο αιγαιακό χώρο, με μικρές διαφοροποιήσεις.

 

ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ

Αν επιχειρήσουμε να ετυμολογήσουμε τη σύνθετη λέξη "δασόγαλο", θα αναγνωρίσουμε εύκολα το β΄ συνθετικό, τη λ. "γάλα", αλλά θα προβληματιστούμε, αν θεωρήσουμε ως α΄ συνθετικό τη λέξη "δάσος", αφού η αμυγδαλιά δεν είναι δασικό δένδρο. Βέβαια και η λ. "γάλα" δεν έχει την κύρια σημασία της ως ζωικό γάλα, αλλά ως φυτικό δυναμωτικό υγρό, λόγω του λευκού χρώματος του γαλακτώδους υγρού από αλεσμένα αμύγδαλα.

Γνώμη μας είναι ότι το α΄ συνθετικό είναι η λ. "θάσος" (εύθραυστο αμύγδαλο) και β΄ συνθετικό η λ. "γάλα" (θάσος+γάλα = θασόγαλο). Την ίδια ετυμολογία δίνει και ο λεξικογράφος Ανδριώτης Νικόλαος(6): "αθάσι (το) = αμύγδαλο < μεσν. αθάσιον < μεταγν. επίθ. θάσ-ιον < Θάσος". Επομένως η αρχική γραφή και προφορά θα ήταν "θασόγαλο" και, μετά την αποβολή του ηχηρού συμφώνου -γ- ανάμεσα στα δύο φωνήεντα — κάτι που είναι χαρακτηριστικό της πατμιακής διαλέκτου(7) — το αρχικό οδοντικό δασύ σύμφωνο -θ- μετατράπηκε στο αντίστοιχο ηχηρό οδοντικό -δ-, για ευφωνία. Έτσι προέκυψε η λέξη "δασόγαλο" και καθιερώθηκε στον προφορικό και γραπτό λόγο: θασόγαλο > θασόαλο > δασό(γ)αλο.

  Η ονομασία "διασόγαλο" παρόμοιου παραδοσιακού ποτού της Λέρου είναι περισσότερο παραφθαρμένη. Ενδιαφέρον όμως είναι ότι το διασόγαλο αναφέρεται ως θρεπτική βρεφική τροφή αντί για γάλα και ως θεραπευτικό ρόφημα για το βήχα. Στην ιστοσελίδα «Leros island of Artemis»(8) διαβάσαμε:  

«Diasoalo (Diasogalo): This looks like soumada but it’s slightly different. My mother tells me that in the past when the islanders were poor they used to make this drink for mothers with infants to give it to them instead of milk which was expensive. The main difference to soumada was apart from the process of making it the fact that it did not include sweet almonds and also flour was added to make it thicker».

(«Διασόαλο (διασόγαλο): Μοιάζει με σουμάδα αλλά είναι λίγο διαφορετικό. Η μητέρα μου μου λέει ότι παλιότερα, όταν οι νησιώτες ήταν φτωχοί, έφτιαχναν αυτό το ποτό για να το δίνουν οι μητέρες σε βρέφη αντί για γάλα, που ήταν ακριβό. Η βασική διαφορά με τη σουμάδα ήταν, εκτός από τη διαδικασία παρασκευής της, το γεγονός ότι δεν περιελάμβανε γλυκό αμύγδαλο και προστέθηκε και αλεύρι για να γίνει πιο πηχτή».)

Σε άλλες διαδικτυακές πηγές(9) βρήκαμε ένα γιατροσόφι με διασόγαλο για τον πονόλαιμο:

«Διασόγαλο (παραλλαγή της σουμάδας της Λέρου, πονόλαιμος): Βάζουμε από την προηγούμενη αμύγδαλα να μουλιάσουν σε νερό. Την επόμενη σουρώνουμε, χτυπάμε στο μπλέντερ και παίρνουμε το γάλα αμυγδάλου. Βάζουμε σε ένα μπρίκι με μια πρέζα κοπανισμένη μαστίχα να ζεσταθεί (δεν χρειάζεται να βράσει) και προσθέτουμε 1 κουταλιά μέλι».

Ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες αναφέρουν πως και στην Πάτμο χρησιμοποιείται για θεραπευτικούς σκοπούς.  

 

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΣΥΝΤΑΓΗΣ

Αγοράσαμε τα υλικά και φτιάξαμε δασόγαλο, ακολουθώντας συνταγές του διαδικτύου(10). Προτιμήσαμε όμως να μην συμπεριλάβουμε σ’ αυτό το γραπτό μας τη συνταγή, για τους εξής λόγους:

Σκοπός της ανάρτησής μας είναι η πρόκληση σ υ ζ ή τ η σ η ς σχετικής, ούτως ώστε: α) Να καταγραφεί (με ακρίβεια και σύμφωνα με τους κανόνες της λαογραφικής καταγραφής), με σκοπό να διασωθεί κάθε προφορική ή γραπτή μαρτυρία γι’ αυτό το παραδοσιακό ποτό της Πάτμου. β) Να γίνει γνωστή η ετυμολογία της λέξης και ν' ακουστούν τυχόν διαφορετικές ερμηνείες λαογράφων. γ) Να ενδιαφερθούν τα μέλη της Ομάδας μας και οι μαθητές της Πατμιάδας Εκκλησιαστικής Σχολής για τη Θρησκευτική Λαογραφία, κυρίως όσοι σκοπεύουν να ακολουθήσουν ιερατικό επάγγελμα. δ) Να γνωρίσουν παρόμοια παρασκευάσματα του ευρύτερου γεωγραφικού χώρου, που φανερώνουν την ενότητα του ελληνικού υλικού πολιτισμού, αλλά και τις ιδιαιτερότητες κάθε τόπου. ε) Επίσης, να γνωρίσουν έναν νέο κλάδο της Λαογραφίας, τη λεγόμενη Οπτική Λαογραφία(11), δηλαδή τη φωτογραφική αποτύπωση εθίμων και τελετουργιών με χρήση σύγχρονων τεχνολογικών μέσων.  

Θα ήταν ευχής έργο, λοιπόν, το θέμα να συζητηθεί και από τα μέλη της Ομάδας μας ή να ανατεθεί από κάποιον εκπαιδευτικό της Πατμιάδας Εκκλησιαστικής Σχολής σε μαθητές ως ερευνητική λαογραφική εργασία (καταγραφή προφορικών μαρτυριών Πατμίων σε τοπική διάλεκτο – βιβλιογραφικές πηγές – φωτογραφίες και βίντεο – δημιουργία φυλλαδίου – βιωματικές δραστηριότητες). Εμείς ασχοληθήκαμε με την ετυμολογία της λ. δασόγαλο, παρακαλούμε όμως να σχολιαστεί και να συμπληρωθεί αυτό το γραπτό μας από Πατινιώτες και Πατινιώτισσες.

Επίσης, αξιέπαινη είναι η ερευνητική εργασία (project) των μαθητών τμήματος Γ² (προχωρημένοι) του 1ου Γυμνασίου Πάτμου σχολικού έτους 2015-2016, με την εποπτεία της καθηγήτριας κ. Στέλλας Νικολιδάκη και θέμα «Παραδοσιακές Συνταγές της Πάτμου». Μεταξύ των συνταγών ζαχαροπλαστικής καταγράφηκε και το δασόγαλο. Δυστυχώς, στο ppt που αναρτήθηκε στο διαδίκτυο(12), οι συνταγές αναφέρονται μόνο ονομαστικά.  

Σήμερα το δασόγαλο έχει ενταχθεί στην τουριστική «βιομηχανία» της Πάτμου και προσφέρεται στον επισκέπτη ως γευστική εμπειρία σχεδόν όλες τις εποχές, ανεξάρτητα από την προ του Πάσχα νηστεία. Απομένει, ωστόσο, όσοι αγαπούν το νησί να ερευνήσουν πόσα στοιχεία από την παράδοση διατηρεί ακόμα, ποιες οι ρίζες του σε αρχαίες τελετουργίες, ποια τα σύμβολα, η σύνδεσή του με τη χριστιανική θρησκεία και η ένταξή του στον ετήσιο κύκλο.

Μυρσίνη Μ. Βουνάτσου

_________

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

1. Βλέπε: https://www.travel.gr/food_and_drink/food-culture/i-paradosiaki-koyzina-tis-patmoy/.

2. Μ. Τετάρτη: Βλέπε https://grikos.com/wp-content/uploads/2016/02/%CE%A0%CE%B1%CC%81%CF%83%CF%87%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%A0%CE%B1%CC%81%CF%84%CE%BC%CE%BF.pdf.

3. διασόγαλο (το): βλέπε http://visitleros.com/DrinksofLeros.html.

 4. θάσιο (το) ή θάσος (ο): βλέπε https://paleochori-lesvos.blogspot.com/2013/01/blog-post.htm.

5. σουμάδα ή αμυγδαλόγαλα ή θασόρροφον: βλέπε https://paleochori-lesvos.blogspot.com/2013/05/blog-post_25.html.

6. Βλέπε: Νικ. Ανδριώτου «Ετυμολογικό Λεξικό της κοινής Νεοελληνικής», σελ. 8.

7. Βλέπε Ζήσιμου Βιρβίλλη "Τα Παραμύθια της Πάτμου", Αθήνα, 1996, σελ. 30.

8. Βλέπε: http://visitleros.com/DrinksofLeros.html.

9. Γιατροσόφι: βλέπε https://www.marieclaire.gr/art-lifestyle/body-mind/diatrofi/ellinika-votana-ta-mantzounia-pou-mas-kanoun-kala/, https://www.olivemagazine.gr/chrisima/themata-chrisima/ellinika-votana-ta-mantzounia-pou-mas/.

10. Συνταγές δασόγαλου μπορούμε να βρούμε σε ιστοσελίδες μαγειρικής και πατινιώτικους ιστότοπους τουριστικού κυρίως ενδιαφέροντος. Βλέπε: α) Συνταγή κ. Σταματίας Πέτρη. β) Συνταγή Άκη Πετρετζίκη κ.ά.

11. Οπτική Λαογραφία: Σχετικό κείμενο στο https://www.karmanor.gr/el/article/teletoyrgies-kai-ethima-poy-den-esvise-o-hronos-0.

12. Βλέπε: https://slideplayer.gr/slide/12909387/.