ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΡΥΦΤΗ - ΒΟΥΛΓΑΡΕΛΗΣ ΔΗΜΗΤΡΗΣ

ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΡΥΦΤΗ. ΟΣΑ ΜΑΣ ΕΙΠΕ Ο ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΕΛΗΣ

                       

     Ο Δημήτρης Βουλγαρέλης, που κατοικεί σήμερα στο Πλωμάρι, έχει βαθιές συγγενικές και συναισθηματικές ρίζες στο Παλαιοχώρι. Ο Ευάγγελος Δ. Βουλγαρέλης ή Πουργαρέλης ή Πουργαρατσής, ο οποίος το 1901 πήγε στο Άγιον Όρος και παρήγγειλε την Ακολουθία της Κρυφτής στον υμνογράφο Γεράσιμο Αγιορείτη στη μνήμη του πατέρα του Δημητρίου, ήταν αδελφός του πατέρα του και απεβίωσε 92 ετών στις 19 Απριλίου 1968 (Ληξιαρχικαί Πράξεις Θανάτων Κοινότητος Παλαιοχωρίου Λέσβου, τόμος Γ΄, αύξ. αριθμ. 181). Του ζητήσαμε να μας μιλήσει για την Παναγία Κρυφτή, εγκαινιάζοντας την προσπάθειά μας να συλλέξουμε προφορικές μαρτυρίες, εκτός από τις γραπτές πηγές που εξακολουθούμε να ερευνούμε. Τον ευχαριστούμε για την πρόθυμη ανταπόκρισή του στο αίτημά μας. Να τι μας είπε…

Εικ. 1: Πρώτη σελίδα βιβλίου με χειρόγραφη Ακολουθία Παναγίας Κρυφτής.

                                            
                               

     «…Η Κρυφτή βρίσκεται πέρα από τη Μελίντα, εκεί που η θάλασσα εισχωρεί σε έναν βραχώδη όρμο και λίγο πιο πάνω βρίσκεται σε ένα μικρό πλάτωμα ανάμεσα σε βράχια το εξωκκλήσι της Παναγίας Κρυφτής. Γι’ αυτό ονομάστηκε Παναγία Κρυφτή, διότι βρίσκεται μέσα σε βράχια.

     Πριν ανεβούμε στο πλάτωμα που βρίσκεται το κρυμμένο εξωκκλήσι, εκεί που σταματά το κύμα αναβλύζει θερμό νερό, ίσως γιατί κάτω έχει νερό ζεματιστό, που προέρχεται από ηφαίστειο που δεν βρίσκεται εν ενεργεία.

     Το πανηγύρι της Παναγίας της Κρυφτής ήταν και είναι το μεγαλύτερο πανηγύρι στην περιοχή. Όπως και σήμερα, νέοι καβαλάρηδες με στολισμένα ζώα την ημέρα της γιορτής παραβρίσκονται στο πανηγύρι και τελικά καταλήγουν στα καφενεία του Παλαιοχωρίου, για να εορτάσουν με μουσική την ημέρα αυτή. Οι καβαλάρηδες περνούσαν από τη Μελίντα. Στο παναγύρι της Κρυφτής έρχονταν στο χωριό μας πολλοί επισκέπτες. Γινόταν μεγάλο γλέντι.

     Όπως προανέφερα, υπάρχουν θερμά νερά κάτω, πολύ κοντά στη θάλασσα. Άλλοτε, πολλοί που είχαν ρευματισμούς έμεναν εκεί στο κελί, για να κάνουν θεραπεία με θερμόλουτρα. Τα νερά έχουν θεραπευτική ιδιότητα. Τώρα δεν γνωρίζω αν κάποιοι επισκέπτονται τα θερμά νερά.

                      

 Εικ. 2: Ιαματική πηγή Κρυφτής μέσα σε βράχο και μικρή δεξαμενή κοντά στη θάλασσα. 

     Μου στείλατε μια εικόνα της Θεοτόκου, που αφιερούται εν ονόματι του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου από τον θείον μου, αδελφόν του πατέρα μου, εις μνημόσυνον του πατρός του Δημητρίου. Πολλές λεπτομέρειες δεν θυμάμαι…

     Πάλι με απασχολεί πώς σε μια απότομη περιοχή κοντά στη θάλασσα, σε χρόνια που το μέρος αυτό ήταν απομακρυσμένο, που αμφιβάλλω αν είχε σχηματιστεί το Παλαιοχώρι, ήταν αυτή η περιοχή γνωστή. Πώς διαδόθηκε αυτή η ιστορία ότι η Παναγία κυνηγήθηκε και τελικά κρύφτηκε μέσα στα βράχια κι έτσι ονομάστηκε Παναγία Κρυφτή. Ένα πράγμα είναι γνωστό, ότι η Παναγία προ δυο χιλιάδες χρόνια έζησε στη Μέση Ανατολή, στην Ιουδαία. Εξελέγη μεταξύ των γυναικών τότε ως σκεύος εκλογής το κατάλληλον να φέρει στον κόσμον τον Σωτήρα ημών Χριστόν. Και πράγματι εκινδύνεψε να θανατωθεί από τον Ηρώδην και με θεία επέμβαση εδόθη εντολή στον Ιωσήφ να παραλάβει τη γυναίκα και το παιδί και να φύγουν στην Αίγυπτον. Μετά που έφυγε ο κίνδυνος, επέστρεψαν στην Ιουδαίαν.

     Με δυο λόγια, η Παναγία δεν βρέθηκε στην Ελλάδα και επομένως ούτε στη Λέσβο. Θέλω να πω πώς προήλθε το γεγονός αυτό, να συνέβη στα μέρη μας, στην περιοχή που τελικά πήρε το όνομα περιοχή της Παναγίας της Κρυφτής; Κάτι παρόμοιο μάλλον συνέβη. Ίσως στο παρελθόν έγιναν διωγμοί, που απέδωσαν στην επέμβαση της Θεοτόκου την σωτηρίαν διωγμένων πιστών.

     Τελικά εσείς γνωρίζετε περισσότερα σχετικά με το όνομα Παναγία Κρυφτή, θέλω να πω πώς πήρε αυτό το όνομα αυτή η περιοχή.

     Σας χαιρετώ.    

              Με αγάπη,

Δ. Βουλγαρέλης»

²²²²²

                      

     Ο προβληματισμός του Δημήτρη Βουλγαρέλη για την ονομασία «Παναγία Κρυφτή» είναι σωστός. Πράγματι, η Παναγία μάνα του Χριστού δεν πέρασε από το Παλαιοχώρι. Η θρησκευτική παράδοση αναφέρει μια όμορφη κοπέλα, που, όταν κυνηγημένη από Τούρκους είδε τα βράχια να υψώνονται μπροστά της και να της κόβουν το δρόμο διαφυγής, προσευχήθηκε στην Παναγία και το θαύμα έγινε: άνοιξαν τα βράχια και την έκλεισαν μέσα, σώζοντάς την από τους αλλόθρησκους διώκτες της. Έμεινε για πάντα κλεισμένη μέσα στα βράχια και άγιασε. Η Παναγία Κρυφτή είναι λοιπόν μια πάναγνη κοπέλα, μια χριστιανή μάρτυρας, μία Αγία. Ο βράχος με το αποτύπωμα του προσώπου της κοπέλας λίγο πιο πάνω από τη σπηλιά-ιερό μας επιβεβαιώνει την παράδοση. Δεν αποκλείεται βέβαια η περίπτωση να υπήρχε εκεί παλιό ιερό αφιερωμένο στην Παναγία στην οποία προσευχήθηκε η κοπέλα ή ακόμα σε πολύ παλιούς χρόνους να λατρευόταν στη σπηλιά μία αρχαία γυναικεία θεότητα, στοιχείο που παραπέμπει στη σπηλαιολατρεία.

     Στη χειρόγραφη ακολουθία που παράγγειλε στο Άγιο Όρος ο θείος του Δημήτρη Βουλγαρέλη, εικονίζεται ως προμετωπίδα η εικόνα της Θεομήτορος. Η Παναγία, με στέμμα στο κεφάλι, δείχνει με το δεξί χέρι το Χριστό-παιδί που τον κρατά στην αγκαλιά της με το αριστερό χέρι. Ο Χριστός με το δεξί χέρι ευλογεί και στο αριστερό κρατά τυλιγμένο πάπυρο.   

  Εικ. 3: Εικόνα Παναγίας στη χειρόγραφη Ακολουθία Παναγίας Κρυφτής, έργο Γερασίμου Αγιορείτου.  

     

      Πιο σαφής είναι η επιγραφή «Η θαυματουργός εικών της Θεομήτορος» κάτω από την εικόνα και η αφιέρωση. Ο Ιερομόναχος Γεράσιμος Αγιορείτης, που έγραψε την Ακολουθία για το πανηγύρι της Παναγίας Κρυφτής κι ίσως φιλοτέχνησε και την εικόνα της Παναγίας βρεφοκρατούσας, γράφει ότι ο Ευάγγελος Δ. Πουργαρατσής αφιερώνει την Ακολουθία στην Εκκλησία Παλαιοχωρίου, που τιμάται στο όνομα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Η «Ευαγγελίστρια» Παλαιοχωρίου εορτάζει την 25η Μαρτίου, ενώ η τοπική εορτή της Παναγίας Κρυφτής είναι κινητή, πάντοτε όμως τη Δευτέρα μετά την Κυριακή του Θωμά. Διαβάστε παρακάτω την αφιέρωση:

                «Ἀφιεροῦται ἡ παροῦσα Ἀκολουθία, παρ’ Εὐαγγέλου Δ. Πουργαρατσῇ,

 τῇ Ἱερᾷ, Ἁγίᾳ  τε Ἐκκλησίᾳ Παλαιοχωρίου Μυτιλήνης, τῇ τιμωμένῃ

 ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου. 

 Καὶ εἰς Μνημόσυνον αἰώνιον τοῦ Πατρὸς αὐτοῦ Δημητρίου.

  Στίχ. Τὸν ῥύεο Ἄνα, Ἀΐδαο Χριστὲ μεγάροιο!»

                                            

     Μάλλον ο Ευάγγελος Δ. Βουλγαρέλης παρέλειψε να αφηγηθεί τη θρησκευτική παράδοση του χωριού μας στον Αγιορείτη υμνογράφο, ο οποίος στην 1η σελίδα της Ακολουθίας γράφει: «Ακολουθία εις την υπεραγίαν Θεοτόκον την επιλεγομένην Σπηλαιώτισσα και ης τελείται η σύναξις εν Παλαιοχωρίω της νήσου Μυτιλήνης…» (εικ. 1). Είναι προφανές ότι ταυτίζει την παλιοχωριανή Αγία με την Παναγία Σπηλαιώτισσα, προσωνύμιο της Παναγίας που λατρεύεται σε πολλά μέρη της Ελλάδας σε κάποια σπηλιά (Κρυφή Παναγιά στην Καλή Λαγκάδα Ανεμώτιας Λέσβου, Μονή Παναγίας Σπηλαιώτισσας στα Άγραφα, Μονή Παναγίας της Σπηλιάς στη Ζάκυνθο, Παναγία Σπηλιώτισσα στην Ιθάκη, Μονή Σπηλιώτισσας στη Λακωνία, Παναγιά Σπηλιώτισσα στα Μητάτα Κυθήρων, Κερά Σπηλιώτισσα στις Βρύσσες Κυδωνίας Χανίων κ.ά.).

     Η αφιέρωση εικόνων ή καντηλιών ή άλλων ιερών αντικειμένων σε κάποιο ναό στη μνήμη συγγενών είναι μία πανάρχαια πανελλήνια συνήθεια ευλαβών πιστών, που καθιερώθηκε στην αρχαιότητα και συνεχίστηκε στα χριστιανικά χρόνια. Εκτός από τις εικόνες που φέρουν αφιερωματικές επιγραφές, αξιοπρόσεκτα αφιερώματα σε εκκλησιές ή σ’ εξωκκλήσια είναι και οι «ποδιές» που κρέμονται μπροστά στις εικόνες των αγίων. Είναι συνήθως αφιερώματα νέων κοριτσιών, κεντημένες σε μετρητό ή υφαντό ή σατέν ή χασεδένιο ύφασμα ή δαντελένιες, πλεγμένες με το βελονάκι. Όταν επισκεφτείτε κάποιο ναό, προσέξτε τα σχέδιά τους: λουλούδια, πτηνά, σταυροί, άλλα χριστιανικά σύμβολα, μονογράμματα και σπανιότερα μορφές αγίων προσώπων. Μερικές φορές έχουν κεντημένες και αφιερώσεις με γράμματα. Το πάνω μέρος και τα πλάγια μιας εικόνας στην Παναγία Κρυφτή διακοσμεί μακρόστενο μετρητό ύφασμα κεντημένο με ροζ άνθη σε κλώνους. 

     Ευχαριστούμε το Δημήτρη Βουλγαρέλη για όσα μας έγραψε για την Παναγία Κρυφτή και για τις επισημάνσεις του, που μας παρακινούν σε περαιτέρω έρευνα, αν και ο χρόνος έχει σκεπάσει με πέπλο μυστηρίου τα ιερά μας κι οι περισσότερες προφορικές παραδόσεις μας είναι αχρονολόγητες και ασαφείς.

     Με την ευχή να υπάρξουν κι άλλοι που θα μας στείλουν για δημοσίευση στοιχεία για την Παναγία Κρυφτή και την παράδοση γραμμένη σε ντοπιολαλιά, 

Μυρσίνη Βουνάτσου.