ΟΔΥΣΣΕΙΑ - ΒΑΣΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΑΡΧΗ

ΟΜΗΡΟΥ “ Ο Δ Υ Σ Σ Ε Ι Α ” ( 12.110 στίχοι – 40 ημέρες )

Η διαίρεση της “Ιλιάδας” και της “Οδύσσειας” σε 24 ραψωδίες — όσες και τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου — έγινε πιθανότατα από το Ζηνόδοτο (γενν. το 325 π.Χ.), πρώτο διευθυντή της ονομαστής Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου.

ΕΝΟΤΗΤΕΣ (3)

1^η ΕΝΟΤΗΤΑ: “Τηλεμάχεια” (ραψωδίες α – δ)

α: “Προοίμιο. Θεών αγορά. Αθηνάς παραίνεσις προς Τηλέμαχον. Μνηστήρων ευωχία.”

β: “Ιθακησίων εκκλησία και Τηλεμάχου αποδημία.”

γ: “Τα εν Πύλω.”

δ: “Τα εν Λακεδαίμονι.”

2^η ΕΝΟΤΗΤΑ: “Φαιακίδα - Οδυσσέως Περιπλανήσεις” (ραψωδίες ε – ν, στίχ. 209)

ε: “Οδυσσέως σχεδία.”

ζ: “Οδυσσέως άφιξις εις Φαίακας.”

η: “Οδυσσέως είσοδος προς Αλκίνουν.”

θ: “Οδυσσέως σύστασις προς Φαίακας.”

ι: “Αλκίνου απόλογοι. Κυκλώπεια.” [Κίκονες, Λωτοφάγοι, Κύκλωπας Πολύφημος]

κ: “Τα περί Αιόλου και Λαιστρυγόνων και Κίρκης.”

λ: “Νέκυια.” [= Νεκρική: Κάθοδος στον Άδη]

μ: “Σειρήνες, Σκύλλα, Χάρυβδις, βόες Ηλίου.”

3^η ΕΝΟΤΗΤΑ: “Μνηστηροφονία – Εκδίκηση του Οδυσσέα” (ραψωδίες ν, 210 – ω)

ν: “Οδυσσέως απόπλους παρά Φαιάκων και άφιξις εις Ιθάκην.”

ξ: “Οδυσσέως προς Εύμαιον ομιλία.”

ο: “Τηλεμάχου προς Εύμαιον άφιξις.”

π: “Τηλεμάχου αναγνωρισμός Οδυσσέως.”

ρ: “Τηλεμάχου επάνοδος εις Ιθάκην.”

σ: “Οδυσσέως και Ίρου πυγμή.”

τ: “Οδυσσέως και Πηνελόπης ομιλία. Τα νίπτρα.”

υ: “Τα προ της μνηστηροφονίας.”

φ: “Τόξου θέσις.”

χ: “Μνηστηροφονία.”

ψ: “Οδυσσέως υπό Πηνελόπης αναγνωρισμός.”

ω: “Σπονδαί.”

 

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ  Ε Λ Ε Υ Θ Ε Ρ Ο Σ  Ή  Δ Ε Σ Μ Ι Ο Σ  ΤΗΣ ΜΟΙΡΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΕΩΝ;

ΔΙΑΣ: «Ὤ πόποι, οἷον δή νυ θεοὺς βροτοὶ αἰτιόωνται^.

             ἐξ ἡμέων γάρ φασι κάκ’ ἔμμεναι^. οἱ δὲ καὶ αυτοὶ

              σφῇσιν ἀτασθαλίησιν ὑπέρμορον ἄλγε’ ἔχουσιν^.»

                                                                                          (Ὁμήρου «Ὀδύσσεια», ραψωδία α, στίχοι 32-34)
 

ΔΙΑΣ: «Αλίμονο, είναι αλήθεια ν’ απορείς που θέλουν οι θνητοί να ρίχνουν

            στους θεούς τα βάρη τους ^. έρχεται λένε το κακό από μας –

            κι όμως οι ίδιοι, κι από φταίξιμο δικό τους, πάσχουν και βασανίζονται,

            και πάνω από το γραφτό τους.»
                                                                                          (Μετάφραση Δημ. Μαρωνίτη, «Οδύσσεια», ραψωδία α, στίχ. 36-39)

ΒΑΣΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΑΡΧΗ ΤΗΣ “ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ”: Ο Άνθρωπος είναι  Υ Π Ε Υ Θ Υ Ν Ο Σ  για τις πράξεις του.

Γιατί:
         η ΜΟΙΡΑ γράφει
                                      οι ΘΕΟΙ προειδοποιούν
                                                                    ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ αποφασίζει κι επιλέγει τι θα πράξει.

Άρα: Ο ίδιος ο άνθρωπος ευθύνεται για ό,τι του συμβαίνει, καλό ή κακό.
                                            
Α) ΑΝ επιλέξει να πράξει το ΚΑΛΟ (ΑΓΑΘΟ):
     α. Ευσεβής προς Θεούς ⇒ΕΥΝΟΙΑ και ΒΟΗΘΕΙΑ από τους Θεούς.
     β. Δίκαιος προς συνανθρώπους ⇒ΤΙΜΗ και ΥΣΤΕΡΟΦΗΜΙΑ.

Συμπέρασμα: Το ΚΑΛΟ γεννά ΚΑΛΟ.

Γιατί:

Αν ο άνθρωπος διαλέξει να πράξει το ΚΑΛΟ, εξασφαλίζει την εύνοια και τη βοήθεια των θεών και κερδίζει τιμή και όνομα καλό, όσο ζει, και υστεροφημία, δηλαδή καλή φήμη και ανάμνηση, μετά το θάνατό του.

Γι’ αυτό:
Μερικό δίδαγμα: Πρέπει να επιλέγουμε να κάνουμε ΠΑΝΤΑ το ΚΑΛΟ.
 

Β) ΑΝ επιλέξει να πράξει το ΚΑΚΟ (ΥΒΡΗ):
     α. Ασεβής προς Θεούς ⇒Νέμεση ⇒Τίση (Τιμωρία)⇒ΘΕΟΔΙΚΙΑ.
     β. Άδικος προς συνανθρώπους ⇒Εκδίκηση ⇒ΑΝΘΡΩΠΟΔΙΚΙΑ.

Συμπέρασμα: Το ΚΑΚΟ γεννά ΚΑΚΟ.

Γιατί:

Αν ο άνθρωπος διαλέξει να πράξει το ΚΑΚΟ, γίνεται ΥΒΡΙΣΤΗΣ, δηλαδή υπερβαίνει τους ανθρώπινους και θεϊκούς ηθικούς κανόνες και τα ανθρώπινα μέτρα (ΥΒΡΗ = υπέρβαση, υπερβολή // αμαρτία). Ο νους του “τυφλώνεται” από την Άτη. Η ΆΤΗ είναι η θεά που τυφλώνει το νου του ανθρώπου και τον κάνει να μην καταλαβαίνει πως το έχει παρακάνει, α) είτε γιατί έχει ξεπεράσει τα ανθρώπινα μέτρα και παραβιάζει τους κανόνες ηθικής, β) είτε γιατί πράττει “υπέρ μόρον”, δηλαδή έχει υπερβεί όσα έχει γραμμένα η ΜΟΙΡΑ (αἶσα, εἱμαρμένη), που προσωποποίησή της είναι οι 3 Μοίρες [: η Κλωθώ κλώθει το νήμα της ζωής ενός ανθρώπου, η Λάχεσις ορίζει τι θα του τύχει κι η Άτροπος κόβει το νήμα], γ) είτε γιατί αγνοεί τις προειδοποιήσεις των ΘΕΩΝ και δεν βλέπει πως έχει προκαλέσει την οργή και τη νέμεση των θεών (ΝΕΜΕΣΗ = αγανάκτηση), οι οποίοι θα του στείλουν την ΤΙΣΗ (= “πληρωμή”), δηλαδή βαριά ΤΙΜΩΡΙΑ. Αλλά και οι άνθρωποι που αδικούνται απ’ αυτόν θα ζητήσουν την τιμωρία του, είτε ξεπληρώνοντας οι ίδιοι το κακό με κακό (ΑΥΤΟΔΙΚΙΑ) είτε οδηγώντας τον ένοχο στο δικαστήριο (ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑ).

Γι’ αυτό:

Μερικό δίδαγμα: Δεν πρέπει να κάνουμε ΠΟΤΕ το ΚΑΚΟ.

 

ΓΕΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:

Οι Άνθρωποι είμαστε οι ίδιοι ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ για τη Ζωή μας, αφού…

                       …με τις κακές ή τις καλές πράξεις μας… 

                                               …προκαλούμε τη Δυστυχία ή την Ευτυχία μας.

Αφού, λοιπόν, είμαστε ΕΛΕΥΘΕΡΟΙ να ενεργούμε κατά βούληση,

            …ας επιλέγουμε, όπως ο Ηρακλής,

                                        …ό,τι δίνει Αξία στην ύπαρξή μας: Το δρόμο της Αρετής.

ΓΕΝΙΚΟ ΔΙΔΑΓΜΑ: ΑΞΙΖΕΙ και “ΣΥΜΦΕΡΕΙ” να πράττουμε ΠΑΝΤΑ το ΚΑΛΟ.

Για το μαθητή/τη μαθήτρια:

Γράψε και τη δική σου γνώμη σε μία παράγραφο. Διάλεξε ένα δικό σου τίτλο και τιτλοφόρησε την παράγραφό σου.

                                                                                                                                                                                                                                                                      

ΤΡΟΠΟΙ (3) ΑΠΟΝΟΜΗΣ ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ

1^ος τρόπος: ΘΕΟΔΙΚΙΑ ή ΘΕΙΑ ΔΙΚΗ ή ΘΕΟΚΡΙΣΙΑ, δηλαδή κρίση του Θεού για την αθωότητα ή την ενοχή κάποιου με υπερφυσικά μέσα (π.χ. κεραυνό), τιμωρία-συμφορά σταλμένη από τους Θεούς σε άνθρωπο που πράττει το κακό. Η ΤΙΜΩΡΙΑ των υβριστών από τους Θεούς, οι οποίοι οργίζονται και στέλνουν ΔΕΙΝΑ (=συμφορές) στον άνθρωπο που δεν σέβεται τους θεούς και αδικεί τους συνανθρώπους του, εκφράζει την ιδέα ότι οι Θεοί ενδιαφέρονται για τον άνθρωπο. Αναμειγνύονται στη ζωή του, πότε για να τον προειδοποιήσουν (π.χ. τον Αίγισθο) ότι διαπράττει ΥΒΡΗ και να τον αποτρέψουν από τη διάπραξη του κακού, πότε για να τον τιμωρήσουν (π.χ. τους συντρόφους του Οδυσσέα), πότε για να τον ανταμείψουν για την ευσέβειά του (π.χ. απόφαση θεών να γυρίσει ο ευσεβής Οδυσσέας στην Ιθάκη).

Παραδείγματα Θεοδικίας:

α) Κεραυνοβόληση πλοίου του Οδυσσέα από το Δία και πνιγμός των συντρόφων του Οδυσσέα, γιατί διέπραξαν ασέβεια τρώγοντας τα ιερά βόδια του θεού Ήλιου στη Θρινακία (ραψ. μ), ενώ είχαν ενημερωθεί από τον Οδυσσέα (χρησμός μάντη Τειρεσία στη ραψ. λ) πως δεν έπρεπε να τα φάνε. Μονάχα ο Οδυσσέας, που δεν έφαγε τα βόδια του Ήλιου, σώθηκε και βγήκε ναυαγός στο νησί της Καλυψώς.

ΠΡΟΟΙΜΙΟ: «Ἀλλ’ οὐδ’ ὣς ἑτάρους ἐρρύσατο, ἱέμενός περ^.

                       αὐτῶν γὰρ σφετέρῃσιν ἀτασθαλίῃσιν ὄλοντο^.

                       νήπιοι, οἳ κατὰ βοῦς Ὑπερίονος Ἡελίοιο

                       ἤσθιον^. αὐτὰρ ὁ τοῖσιν ἀφείλετο νόστιμον ἧμαρ.»

                                                                                    (Ὁμήρου «Ὀδύσσεια», ραψωδία α, στίχοι 6-9)

ΠΡΟΟΙΜΙΟ: «Κι όμως δεν μπόρεσε, που τόσο επιθυμούσε,

                       να σώσει τους συντρόφους.

                       Γιατί εκείνοι χάθηκαν απ’ τα δικά τους τα μεγάλα σφάλματα,
                       νήπιοι και μωροί, που πήγαν κι έφαγαν τα βόδια
                       του υπέρλαμπρου Ήλιου^. κι αυτός τους άρπαξε του γυρισμού τη μέρα.»

                                                       (μετάφραση Δημ. Μαρωνίτη, «Οδύσσεια», ραψωδία α, στίχ. 7-11)

β) Τρικυμία που ξεσήκωσε ο θεός Ποσειδώνας εναντίον του Οδυσσέα (ραψ. ε), καθώς εκείνος έπλεε στο πέλαγος με τη σχεδία του, επειδή ο Οδυσσέας είχε διαπράξει ασέβεια προς τον Ποσειδώνα, μετά την τύφλωση του Κύκλωπα Πολύφημου, γιου του Ποσειδώνα, όταν καυχήθηκε, φωνάζοντας στον Πολύφημο ότι “ούτε ο πατέρας του ο θεός Ποσειδώνας δεν μπορεί να του γιατρέψει το τυφλό του μάτι”. Ο Οδυσσέας θα γλιτώσει τελικά με τη βοήθεια της νεράιδας Ινώς-Λευκοθέας και θα βγει ναυαγός στη χώρα των Φαιάκων, αλλά, για να εξιλεωθεί, μετά το γυρισμό του στην Ιθάκη, πρέπει να φύγει ξανά και να πάει να χτίσει ιερό του Ποσειδώνα σε τόπο που οι άνθρωποι δεν γνωρίζουν το κουπί και τη θάλασσα.

 

2^ος τρόπος: ΑΝΘΡΩΠΟΔΙΚΙΑ ή ΑΥΤΟΔΙΚΙΑ ή ΕΚΔΙΚΗΣΗ ή ΒΕΝΤΕΤΑ. Στην αρχαία εποχή – σπάνια και σήμερα – κυριαρχεί η ιδέα ότι πρέπει να ανταποδίδουμε το κακό, τιμωρώντας οι ίδιοι, με τα ίδια μας τα χέρια, αυτόν που μας έβλαψε (πρβλ. “ὀφθαλμὸν ἀντὶ ὀφθαλμοῦ καὶ ὀδόντα ἀντὶ ὀδόντος”). Ο ίδιος ο αδικημένος και οι συγγενείς κι οι φίλοι του είχαν ΥΠΟΧΡΕΩΣΗ να πάρουν ΕΚΔΙΚΗΣΗ, να τιμωρήσουν δηλαδή οι ίδιοι αυτόν που τους έβλαψε και τους συγγενείς του. Η τιμωρία κάποιου δράστη από το ίδιο το θύμα του και τους οικείους του ονομάζεται ΑΥΤΟΔΙΚΙΑ ή ΑΝΘΡΩΠΟΔΙΚΙΑ (= το να ζητήσει κάποιος άνθρωπος το δίκιο του όχι με το νόμο αλλά με δικά του μέσα). Η αυτοδικία ως τρόπος απαίτησης δικαιοσύνης προκαλεί έναν κύκλο αίματος (βεντέτα) και οδηγεί την κοινωνία στο έγκλημα και σε αδιέξοδα. Γι’ αυτό από την αρχαιότητα οι άνθρωποι, Έλληνες και βάρβαροι, θέσπισαν νόμους και όριζαν δικαστές, στην κρίση των οποίων κατέφευγαν, όταν τους αδικούσε κάποιος.

Παραδείγματα Αυτοδικίας / Ανθρωποδικίας:

α) Φόνος της Κλυταιμνήστρας και του Αίγισθου, δολοφόνου του Αγαμέμνονα, από τον Ορέστη, γιο του Αγαμέμνονα (Αἰσχύλου “Ὀρέστεια” και Ὁμήρου «Ὀδύσσεια»).

ΔΙΑΣ:      «ὡς καὶ νῦν Αἴγισθος ὑπέρμορον Ἀτρείδαο
                  γῆμ’ ἄλοχον μνηστήν, τὸν δ’ ἔκτανε νοστήσαντα,
                  εἰδὼς αἰπὺν ὄλεθρον^. ἐπεὶ πρό οἱ εἴπομεν ἡμεῖς,
                  πέμψαντες, ἐύσκοπον Ἀργειφόντην,
                  μήτ’ αὐτὸν κτείνειν μήτε μνάασθαι ἄκοιτιν^.
                  ἐκ γὰρ Ὀρέσταο τίσις ἔσσεται Ἀτρείδαο,
                  ὁππότ’ ἄν ἡβήσῃ τε καὶ ἧς ἱμείρεται αἴης.
                  Ὡς ἔφαθ’ Ἑρμείας, ἀλλ’ οὐ φρένας Αἰγίσθοιο
                  πεῖθ’ ἀγαθὰ φρονέων^. νῦν δ’ ἀθρόα πάντ’ ἀπέτισεν.»
                  Τὸν δ’ ἠμείβετ’ ἔπειτα θεὰ γλαυκῶπις Ἀθήνη^.
 ΑΘΗΝΑ: «Ὦ πάτερ ἡμέτερε Κρονίδη, ὕπατε κρειόντων,
                   καὶ λίην κεῖνός γε ἐοικότι κεῖται ὀλέθρῳ^.
                   ὡς ἀπόλοιτο καὶ ἄλλος, ὅτις τοιαῦτά γε ῥέζοι.»

                                                                            (Ὁμήρου «Ὀδύσσεια», ραψωδία α, στίχοι 35-47)

ΔΙΑΣ:       «Έτσι και τώρα ο Αίγισθος, την ορισμένη μοίρα παραβαίνοντας,

                  πήγε να σμίξει με τη νόμιμη γυναίκα ενός Ατρείδη,

                   κι αυτόν τον σκότωσε στου γυρισμού την ώρα
                   γνωρίζοντας τι τιμωρία σκληρή τον περιμένει^.

                   αφού εμείς του στείλαμε τον άγρυπνον αργοφονιά Ερμή με μήνυμα

                   μήτε εκείνον να σκοτώσει μήτε και τη γυναίκα του να μπλέξει
                   σε συζυγικό κρεβάτι^. αλλιώς θα πέσει στο κεφάλι του η εκδίκηση
                   του γιου για τον πατέρα, όταν ο Ορέστης, παλικάρι πια,
                   θελήσει να γυρίσει στην πατρίδα.

                   Αυτά, με τόση φρόνηση ο Ερμής μιλώντας, του μηνούσε,

                   κι όμως τον νου του Αιγίσθου δεν κατόρθωσε ν’ αλλάξει.
                   Τώρα, ακέριο και μεμιάς, τ’ άνομο κρίμα του ξεπλήρωσε.»
                   Αμέσως ανταπάντησε, τα μάτια λάμποντας, η γαλανή Αθηνά:

ΑΘΗΝΑ: «Πατέρα μας των αθανάτων, Κρονίδη, των δυνατών ο παντοδύναμος,

                  καλά κι όπως του ταίριαζε, εκείνος αφανίσθηκε και πάει –
                  την ίδια μοίρα να ’χει κι όποιος ανάλογα κριματιστεί.”

                                                       (μετάφραση Δ. Μαρωνίτη, «Οδύσσεια», ραψωδία α, στίχ. 40-55)

β) Μνηστηροφονία από τον Οδυσσέα και το γιο του Τηλέμαχο (ραψ. χ).
 

3^ος τρόπος: ΕΤΕΡΟΔΙΚΙΑ, δηλαδή τιμωρία αυτών που διαπράττουν αδικίες από τους ΔΙΚΑΣΤΕΣ στα δικαστήρια, με ΝΟΜΟΥΣ που έχει θεσπίσει η πολιτεία και στα ευνομούμενα κράτη είναι ίδιοι για όλους (ΙΣΟΝΟΜΙΑ).

Παράδειγμα Ετεροδικίας:

α) Δίκη του Ερατοσθένους, ενός από τους τριάκοντα τυράννους, στην Αθήνα το 403 π.Χ., μετά την επαναφορά της δημοκρατίας, με κατήγορο το ρήτορα Λυσία (Λυσίου «Κατὰ Ἐρατοσθένους»).

Για το μαθητή/τη μαθήτρια:

1. Βρες παραδείγματα από την επικαιρότητα. Αν ακούσεις δελτίο ειδήσεων, θα βρεις πολλά.

2. Γράψε σε 10 σειρές: «Γιατί οι άνθρωποι είμαστε υπεύθυνοι για τις πράξεις μας;»

                      

Σημείωση: Η ίδια ηθική αρχή αποτελεί διαχρονικό βασικό άξονα του ελληνικού ποιητικού και πεζού λόγου και κανόνα κοινωνικής ζωής.
           

ΒΟΥΝΑΤΣΟΥ Μ. ΜΥΡΣΙΝΗ,

ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ